Wpływ parametrów powietrza zasilającego na koszty energetyczne wytwarzania zimna w klimatyzacji

Streszczenie W artykule przedstawiono ocenę kosztów energetycznych wytwarzania zimna. Przyjęto jako porównawcze sprężarkowe urządzenie ziębnicze zastosowane do oziębienia powietrza w obiekcie. Uzyskuje się tą drogą ocenę teoretyczną i rzeczywistą wartość kosztów zimna w zależności od rozwiązania klimatyzacji i sprawności termicznej obiegu lewobieżnego. W ocenie zwrócono uwagę na dostępne w krajowych normach parametry obliczeniowe powietrza.

WSTĘP
W obiektach klimatyzowanych konieczne jest doprowadzenie odpowiedniej ilości ciepła lub jego odprowadzenie zależnie od pory roku. Pracy urządzeń klimatyzacyjnych i chłodniczych towarzyszy konsumpcja energii, a jej wielkość w krajach rozwiniętych ocenia się na 5-10% całkowitej produkcji [2]. W nowoczesnych supermarketach około 13% kosztów zużycia energii powoduje klimatyzacja [3]. Stale rosnące zapotrzebowanie na instalacje tego typu prowadzi w sposób bezpośredni i pośredni do wzrostu zużycie energii i do degradacji środowiska (CO2). Wielkość obciążeń cieplnych pomieszczeń wyznaczamy na podstawie bilansu zgodnie z warunkami obliczeniowymi temperatury i wilgotności otoczenia zawartymi w PN-76/B-03420 i zadanymi wewnątrz obiektu. Wartości zewnętrzne są ustalone sztywno, natomiast wewnątrz obiektu istnieje potrzeba ustalenia warunków powietrza stosownie do wymagań wynikających z funkcji obiektu według PN-78/B-03421. W wielu wypadkach jednak warunki wewnątrz obiektów ustalane są arbitralnie bez dokładnej analizy potrzeb zarówno dla okresu ogrzewania i oziębiania. W naszej strefie klimatycznej okresy te są różne w zakresie czasu potrzeb na zimno i ciepło. W niniejszym opracowaniu skupiono się na analizie kosztów energetycznych wytwarzania zimna w warunkach klimatycznych Polski oraz związanych z pracą urządzeń chłodniczych zagrożeń dla środowiska naturalnego.
1. WARUNKI KLIMATYCZNE POLSKI
Na zdecydowanej większości obszaru Polski [1] utrzymują się one w granicach od 7 do 8oC. Tylko tereny górzyste i rejon północno wschodniej Polski mają średnie temperatury powietrza niższe i wynoszą one od 5,5 do 6,5oC. Średnie miesięczne temperatury Warszawy i Berlina różnią się znacząco dla okresu zimowego, natomiast w okresie letnim różnice temperatur są nieznaczne (rys. 1). Obliczeniowe warunki temperatury i wilgotność w okresie letnim i zimowym podaje norma PN-76/B-03420. Zakres informacji zawartych w tej normie jest wystarczający dla projektowania wentylacji, lecz brakuje szeregu danych dla prawidłowej oceny całodobowych parametrów powietrza w systemach klimatyzacji. W normie podane są tabelarycznie wielkości odchyłek temperatury obliczeniowej dla godzin innych niż 1500. Zakres podawanych dobowych odchyłek temperatury dotyczy godzin 800-2000 i miesięcy letnich od kwietnia do września. Przebieg tych temperatur przedstawiono graficznie na rysunku 2.

Rys.1. Średnie miesięczne temperatury w Warszawie i Berlinie [6]

Rys.2 Obliczeniowe temperatury powietrza w godzinach 800 do 2000 według PN-76/B-03420 dla II strefy klimatycznej w okresie lata [8]
Gdyby przyjąć te dane do obliczeń czasu pracy urządzenia chłodniczego w systemie klimatyzacji, otrzymamy dla:
maja -10,5 h stąd t= 31x10,5=325,5 h/miesięcznie;
czerwca -12 h stąd t= 30x12=360 h/miesięcznie;
lipca -12 h stąd t= 31x12=372 h/miesięcznie;
sierpnia -12 h stąd t= 31x12=372 h/miesięcznie;
września -11,5 h stąd t= 30x11,5=345 h/miesięcznie.
Rocznie daje to tR=1774,5h.
Pominięto w ocenie kwiecień z uwagi na niewielkie znaczenia dla dalszych rozważań tych dodatkowych godzin pracy. Przy ocenie zapotrzebowania na zimno literatura niemiecka [6] posługuje się pojęciem stopniogodziny ziębienia, co należy rozumieć jako iloczyn godzin ziębienia i różnicy pomiędzy średnią temperaturą zewnętrzną i określoną temperaturą powietrza nawiewanego. Rozpatrując dla Polski otrzymamy czas pracy w godzinach 800-2000 i następnie uwzględniając różnicę temperatur pomiędzy obliczeniową temperaturą powietrza, a temperaturą powietrza nawiewanego tN (przyjęto tN=18oC) zgodnie z przebiegiem temperatur dla miesięcy letnich ukazanym na rys.2 otrzymano wartość GZ którą zawarto w ostatniej kolumnie tabeli 1 obok danych dla Berlina.
Wyznaczając stopniogodziny ziębienia w tych samych godzinach na podstawie tabeli 1 dla Berlina i Polski otrzymamy GZB=3015-13=3002 hK/rok i GZP=12796,1 hK/rok, a więc według krajowych danych są to wartości ponad 4 razy większe. Ta różnica prowadzi do wniosku, że dostępne dane w PN 76/B-03420 nie mogą być wykorzystane do wyznaczenia obciążenia chłodniczego w klimatyzacji.
Tabela 1. Roczne stopniogodziny ziębienia GZ w hK/rok dla Berlina [6] i w krajowej drugiej strefie klimatycznej w zależności od czasu pracy i temperatury powietrza nawiewanego

Wielkości tabelaryczne dla Berlina ukazano na rysunku 3 razem z nimi wynikami obliczeń według PN 76/B-03420 dla II strefy klimatycznej.
Próba wyznaczenia całorocznego obciążenia chłodniczego dla klimatyzacji na podstawie normy PN-76/B-03420 prowadzi do następujących wniosków:
- brak jest danych do całodobowej oceny parametrów obliczeniowych powietrza zewnętrznego (tylko dla okresu 12 godzinnego od 800 -2000 ),
- wielkości otrzymane na podstawie tej normy GZ dla roku ( kwiecień, maj, czerwiec, lipiec, sierpień i wrzesień, temperatura tN=18oC dla okresu 12 godzinnego od 800-2000) są ponad czterokrotnie większe od danych niemieckich dla Berlina,
- istnieje konieczność opracowania dostępnych danych meteorologicznych (w IMGW[1]) w taki sposób jak ukazuje to norma DIN 4710.

Rys.3. Stopniogodziny ziębienia dla Berlina dla całorocznej klimatyzacji oraz II strefy klimatycznej [8]
Bez tych danych dokładne wyznaczenie procesów obróbki powietrza jest nie możliwe. Potrzebne byłyby całodobowe i całoroczne parametry obliczeniowe powietrza zewnętrznego wyznaczone dla okresu 20 letniego. Umożliwiłoby to dokładną ocenę wielkości mocy cieplnych w klimatyzacji dla okresu letniego i zimowego. Jednak szczególnie wydaje się to potrzebne teraz, gdy powszechnie w naszym kraju buduje się (i projektuje) systemy klimatyzacji. Brak danych jest przyczyną dowolności w przyjmowaniu parametrów powietrza zewnętrznego i uniemożliwia dokładne obliczenia kosztów inwestycyjnych i eksploatacyjnych. Prowadzi też do niekorzystnego przewymiarowania instalacji klimatyzacyjnych.
2. URZĄDZENIE KLIMATYZACYJNE
Wyznaczenie całorocznego obciążenia chłodniczego na podstawie danych normy PN-76/B-03420 nie jest możliwe. Rozpatrując dalej zapotrzebowanie na zimno wykorzystano dane dla Berlina. W celu ukazania rzeczywistych aspektów pracy systemu klimatyzacji niezbędne jest przyjęcie pewnych założeń dotyczących jego budowy. Schemat instalacji klimatyzacyjnej ukazuje rysunek 4. Jest to instalacja jednoprzewodowa centralna (bez żadnego systemu odzysku energii), w której nie uwzględnia się strat cieplnych w kanałach ani oporów hydraulicznych podczas przepływu powietrza. Przyjęto do oceny następujące założenie, że w pomieszczeniu klimatyzowanym występują tylko zyski ciepła jawnego Qp=1,0kW. Będą one asymilowane w pomieszczeniu powietrzem o trzech temperatur nawiewu tN1=18oC, tN2=16oC i tN3=14oC, a temperatura powietrza w pomieszczeniu przyjęto tp=22oC. W analizowanym przykładzie spowoduje to zmianę wielkości strumienia powietrza nawiewanego wynikającą ze zmiennej różnicy temperatur, gdzie:

V=Qp/(r DtN c) ( 1)

gdzie:
r - gęstość powietrza [kg/m³],
DtN - różnica temperatur powietrza nawiewanego i w pomieszczeniu [oC],
c - ciepło właściwe powietrza [kJ/kgK]
Przyjmując przykładowo: r=1,2kg/m³; c=1,0 kJ/kgK i DtN1=4K; DtN2=6K; DtN3=8K; otrzymamy trzy strumienie powietrza nawiewanego:
V1= 0,208 m³/s (750 m³/h),
V2= 0,139 m³/s (500 m³/h),
V3=0,104 m³/s (375 m³/h).

Rys.4 Schemat jednoprzewodowej instalacji klimatyzacyjnej
Założono, iż strumień powietrza zewnętrznego będzie doprowadzony do oziębiacza przy parametrach obliczeniowych: tz=30oC, jz=45%, hz=60,7 kJ/kg (pomijając wszelkie straty z otoczenia czy wydzielenie mocy wentylatora). Proces chłodzenia powietrza w wymienniku przeponowym dla kilku temperatur parowania schematycznie ukazuje rysunek 5.

Rys. 5. Schemat procesów obróbki powietrza w systemie jednoprzewodowej klimatyzacji na wykresie Moliera h-x w okresie lata
Procesy w oziębiaczu wyznaczono przyjmując, że temperatura parowania to jest równa temperaturze ścianki tś=toziębiacza i że powietrze oziębiane jest do temperatury na wyjściu o Dt=8K=(tN-to) wyższej od temperatury wrzenia, stąd przykładowo:
to1=10oC, tN1=18oC i otrzymano z wykresu powietrza wilgotnego h-x entalpię hN1=42,0kJ/kg;
to2=8oC, tN2=16oC i otrzymano z wykresu powietrza wilgotnego h-x entalpię hN2=37,9kJ/kg;
to3=6oC, tN3=14oC i otrzymano z wykresu powietrza wilgotnego h-x entalpię hN3=33,9kJ/kg;
Dzięki czemu można wyznaczyć strumień energii odbieranej od powietrza zewnętrznego zgodnie z zależnością

Qz= V r (hZ-hN) [kW] ( 2)

W celu porównania różnych rozwiązań w klimatyzacji wprowadzono współczynnik U stosunku strumienia ciepła odbieranego od powietrza zewnętrznego Qz do jednostkowego strumienia obciążenia cieplnego obiektu Qp=1 kW otrzymamy
B

U= QZ /Qp [-] ( 3)

Wartość wyznaczonego współczynnika względnej mocy ziębienia U zmienia się od ponad trzech dla DtN=10K do ponad siedmiu przy różnicy temperatur DtN =2K. Gdyby rozpatrywać współczynnik U jako wskaźnik jakości rozwiązania urządzenia klimatyzacyjnego jest oczywiste, że należy zastosować jak najwyższą różnicę temperatur DtN. Dalej należy zbadać jak wpłyną na tą ocenę warunki pracy urządzenia chłodniczego oraz stopniogodziny ziębienia Gz.
Wielkość strumienia energii odprowadzanej od powietrza zewnętrznego przy obciążeniu cieplnym pomieszczenia Qp=1kW możemy wyznaczyć z rysunku 6 i przykładowo otrzymamy: dla DtN3 =8 K wartość U3 =3,35 stąd Qz1=3,35 kW i odpowiednio dla DtN2 =6K wartość U2 =3,80 i Qz2=3,80 kW dla DtN1 = 4 K wartość U1 =4,67 i Qz1=4,67 kW.
B

Rys.6. Współczynnik względnej mocy ziębienia U w zależności od różnicy temperatur DtN

3. RZECZYWISTY KOSZT ENERGETYCZNY WYTWORZENIA ZIMNA
Przy ocenie zużycia energii podczas procesów ziębienia jest rozpatrywane rzeczywiste sprężarkowe urządzenie chłodnicze pracujące w obszarze pary.
Parametry pracy obiegu chłodniczego przyjęto następujące: temperatura skraplania tk=40oC; temperatura dochłodzenia td=35oC; temperaturę parowania przyjęto zależnie od temperatury powietrza nawiewanego niższą o 8K stąd to=tN- 8K i odpowiednio temperaturę na ssaniu sprężarki tss=to+10K.
Przykładowo: dla temperatur nawiewu tN1=18oC, tN2=16oC i tN3=14oC otrzymamy:
to1=10oC; to2=8oC i to3=6oC
pozostałe parametry: temperatura par na ssaniu:
tss1= 20oC, tss2= 18oC i tss3= 16oC.
Przy tych założeniach wyznaczono moc napędową Na dla wydajności ziębniczej Qo=1kW i czynników ziębniczych R134a i R152a korzystając z programu "Solkane"[7].
Moc przy adiabatycznym - izentropowym sprężaniu

Na= mz *(h2-h1)= mz * Dhs (5 )

gdzie:
mz - strumień masy ziębnika [kg/s],
Dhs- różnica entalpii początkowej i końcowej sprężania adiabatycznego [kJ/kg].
Ocenę sprawności energetycznej sprężarki przeprowadza się przez wyznaczenie sprawności: indykowanej, mechanicznej i efektywnej, odpowiednio

(6 )


gdzie:
hi= 0,95 sprawność indykowana [-]
hm= 0,8 sprawność indykowana [-]
Oczywiście, że h e =h i * h m
Moc doprowadzaną do silnika elektrycznego sprężarki wyznacza się uwzględniając sprawność sprzęgła i przekładni h pn oraz silnika elektrycznego h el


N c = N e /h pn * h el ( 7)

gdzie:
h pn = 0,95 sprawność mechaniczna napędu (sprzęgła, przekładni) [-]
h m = 0,88 sprawność silnika elektrycznego [-]
Przyjęto przy wyznaczaniu mocy napędowej wydajność ziębniczą Qo=1,0 kW co ukazuje rysunek 7.

Rys.7. Moc izentropowa, efektywna i całkowita w zależności od temperatury wrzenia dla "Solkane" R134a i R152a

Jak z niego wynika otrzymane wyniki dają prawie liniowy przebieg analizowanych mocy napędowych w analizowanym zakresie temperatur pracy. Moc napędowa maleje ze wzrostem temperatury wrzenia to. Otrzymane wyniki ukazują iż czynnik R152a ma wyższą efektywność termiczną a tym samym jego zastosowanie zmniejsza zapotrzebowanie na moc napędową. Inną zaletą jest również mała wartość GWP dla R152a =160 w porównaniu z R134a GWP=1300 preferuje ten czynnik w małych klimatyzatorach.
Całkowita NcK niezbędna do potrzeb klimatyzacji wynika z obciążenia cieplnego obiektu Qz i jest wielokrotnością wydajności chłodniczej dla Qo =1kW.
Wielkość strumienia ciepła odbieranego od powietrza zewnętrznego Qz (rysunek 6) podczas oziębiania do założonej temperatury nawiewu tN jest od ponad trzech razy do ponad siedmiu razy większa od mocy wydzielanej w pomieszczeniu stąd i moc napędowa NcK wzrośnie. Przebieg mocy napędowej NcK ukazano na rysunku 8, ukazana moc ziębnicza i napędowa maleje ze wzrostem różnicy temperatur DtN.
Natomiast moc Qz i napędową całkowita NcK w zależności od temperatury wrzenia to ukazuje rysunek 9. Moc ziębienia Qz i moc całkowita Nck rośnie z temperaturą wrzenia to.
Nasuwa się stąd wniosek, iż najkorzystniejsze byłoby stosowanie rozwiązania z niską temperaturą wrzenia.

Rys.8. Moc ziębienia Qz moc całkowita NcK w zależności od różnicy temperatur DtN


Rys.9. Moc ziębienia Qz moc całkowita NcK w zależności od temperatury wrzenia to

4. KOSZTY ENERGETYCZNE I EKOLOGICZNE ZIĘBIENIA
Wyznaczenie całorocznego obciążenia chłodniczego na podstawie danych normy PN-76/B-03420 jak wcześniej wykazano niestety nie jest możliwe. Gdyby zawarte w normie informacje spróbować użyć zastosowanie ich prowadzi do przewymiarowania obciążenia Qz. Jak w takim razie je wyznaczyć bez dokładnych danych? Roczne zużycie energii chłodniczej w sezonie chłodzenia stanowi sumę wszystkich dobowych histogramów sporządzonych w odniesieniu do godzinowego obciążenia chłodniczego. Obliczenie to jest bardzo pracochłonne i wymaga wielu dokładnych danych jak przykładem naszych zachodnich sąsiadów, obecnie jest u nich wykonywane z wykorzystaniem programów komputerowych. Podstawę obliczeń stanowić musi wykres częstości występowania temperatur - częstotliwości zapotrzebowania na moc ziębniczą, który będzie uważany za typowy dla poszczególnych regionów Polski. Z uwagi na brak danych krajowych wykorzystano dane dla Berlina (patrz, tabela 1). Dotyczą one trzech wartości stopniogodzin ziębienia Gz dla temperatury powietrza nawiewanego tN=14, 16 i 18 oC i godzin pracy klimatyzacji od 800 do 2000 Gz1=3015-13=3002 hK/rok; Gz2 =5624hK/rok i Gz3=8930 hK/rok.
Uwzględniając, że dla tN=18oC strumień objętościowy powietrza jest najwyższy V1= 750 m3/h (i moc napędowa NcK jest najwyższa) z danych statystycznych Berlina wielkość stopniogodzin ziębienia Gz1 jest najniższa, wyznaczymy zużycie energii przez instalację chłodniczą z zależności:


Ez= Gz c V r [kWh/rok] (8)

Uwzględnienie częstotliwości występowania temperatur powietrza zewnętrznego gdy potrzebna jest instalacja chłodnicza w klimatyzacji (pominięto potrzeby osuszania powietrza) prowadzi ciekawych wniosków (rysunek 10). Ukazują one, że roczne zużycie energii napędowej Ez dla obsługi mocy Qp=1 kW wydzielanej w pomieszczeniu jest najmniejsze przy wysokiej temperaturą nawiewu tN1. Ukazane na rysunku 10 zużycie energii maleje z rosnącą temperaturą nawiewu.
Wnioski te są całkowicie sprzeczne z wynikami wcześniej otrzymanymi. Wynika to z faktu, iż przy wyznaczaniu mocy ziębniczej dla klimatyzacji parametry obliczeniowe powietrza zewnętrznego według PN-76/B-03420 nie ukazują rzeczywistej częstości występowania temperatur otoczenia. Warunki te powodują iż zużycie energii zależnie od DtN =4 lub 8K różni się blisko dwukrotnie, sprzyjając marnotrawstwu cennej energii elektrycznej.

Rys.10. Zużycie energii elektrycznej podczas oziębiania powietrza zewnętrznego w funkcji temperatury nawiewu tN

Poniżej przedstawiono wpływ obu czynników R134a i R152a na wskaźnik TEWI. Jest on stosowany do oceny globalnego efektu cieplarnianego powodowanego przez urządzenia chłodnicze, klimatyzacyjne i pompy ciepła (oprócz wskaźnika ODP dotyczącego niszczenia warstwy ozonu stratosferycznego). Wskaźnik TEWI ujmuje globalny efektu cieplarniany obliczany na podstawie ilości substancji wprowadzonej do atmosfery, przemnożonej przez wartość wskaźnika GWP, oraz uwzględniającym pośrednią emisję CO2 w procesie produkcji energii elektrycznej. Skojarzona zdolność ocieplenia ziemi TEWI jest wyznaczana z zależności:


TEWI= GWP L n + GWP m (1-f) + n E z (9)

gdzie:
GWP - zdolność czynnika ziębniczego do ocieplenia ziemi odniesiona do CO2 [-],
L - emisja czynnika do atmosfery [kg/rok],
n - czas działania urządzenia [lata],
m - napełnienie instalacji ziębnikiem [kg],
f - liczba bezwymiarowa oceniająca stopień odzysku [-],
E - zużycie energii przez urządzenie w ciągu roku [kWh],
z - emisja CO2 na jednostkę energii przeliczeniowej (dla Polski z=0,94) [kgCO2/kWh],
N - moc napędowa urządzenia ziębniczego [kW],
tr - roczny czas pracy [h].
Wskaźnik TEWI można zatem określić jako sumę bezpośredniego wpływu danej substancji na tworzenie "efektu cieplarnianego" i pośredniego jej wpływu na tworzenie tego efektu poprzez zużycie energii niezbędnej do napędu urządzenia ziębniczego lub pompy ciepła w okresie eksploatacji.
Przykład wyznaczenia wskaźnika TEWI
Wyznaczając przykładowo wskaźnik TEWI dla instalacji ziębniczej klimatyzacji przyjęto w celach porównawczych czynniki ziębnicze: R-134a i R-152a a ich GWP odczytano z tab.2. Parametry pracy instalacji i dane techniczne urządzenia: masa czynnika m=1kg, emisja czynnika rocznie L=0,5kg, czas pracy instalacji tR=14 lat, stopień odzysku czynnika f=0,5, odpowiednio roczne zużycie energii napędowej z czynnikami R-134a i R-152a ukazuje rys.10, następnie wyznaczono TEWI w zależności od temperatury powietrza nawiewanego co ukazuje rysunek 11. Jak z niego wynika R152a jest znacznie korzystniejszy w oddziaływaniu na środowisko, w porównaniu z R134a jest około trzykrotnie mniejszy. Zawarte dane w tabeli o GWP różnych czynników chłodniczych wskazują na nowe możliwości oceny urządzeń chłodniczych.

Rys.11. TEWI -zużycie energii elektrycznej podczas oziębiania powietrza zewnętrznego w zależności od temperatury nawiewu

Tabela 2 Wskaźniki ekologicznego zagrożenia dla środowiska czynników ziębniczych ODP i GWP [9]

WNIOSKI KOŃCOWE
Przedstawione wyniki prowadzą do następujących wniosków:
- norma PN-76/B-03420 nie zawiera wielu potrzebnych informacji do analizy obciążeń chłodniczych (powinna zostać uaktualniona i uzupełniona np.: w informacje o częstości i czasie występowania temperatur otoczenia powyżej/poniżej temperatur niezbędnych w klimatyzacji),
- wartości obliczeniowe temperatur i wilgotności powietrza zawarte w tej normie prowadzą do błędnych ocen czasu pracy urządzeń,
- moc ziębnicza Qz i moc napędowa NcK ze wzrostem temperatury nawiewu tN rośnie (analizowana dla jednostkowego obciążenia obiektu klimatyzowanego Qp=1kW) co prowadzi do oceny iż należy stosować jak najniższe temperatury nawiewu,
- uwzględnienie częstotliwości występowania temperatur powietrza w otoczeniu gdy potrzebna jest klimatyzacja prowadzi do przeciwnego wniosku,
- ujęcie stopniogodzin Gz ziębienia przy wyznaczaniu zużycia energii przez urządzenie chłodnicze (dane Berlina) wykazuje iż im wyższa temperatura nawiewu tym niższe zużycie energii,
- wskaźnik TEWI jest dodatkowym kryterium oceny jakości urządzeń chłodniczych, klimatyzatorów i pomp ciepła.
Bogusław Zakrzewski
Wydział Techniki Morskiej
Politechnika Szczecińska

(Referat z IV Konferencji Technicznej "Klimatyzacja i Wentylacja XXI wieku" Gdańsk 24-25.I.2002 r.)
LITERATURA
1. IMGW-centralna baza danych historycznych,adres intern.: http://fwimgw.pl
2. Kozień A., Maczek K., Warczak W. : Uwarunkowania zastosowań czynników ziębniczych w chłodnictwie klimatyzacji i w pompach ciepła. Chłodnictwo, nr 9, 1995.
3. Lundgvist P., G. : Najnowsze trendy w urządzeniach chłodniczych supermarketów. Czy efektywność energetyczna jest głównym kryterium ? Chłodnictwo, nr 11, 2000.
4. PN-76/B-03420 Parametry obliczeniowe powietrza zewnętrznego.
5. PN-78/B-03421 Wentylacja i klimatyzacja. Parametry obliczeniowe powietrza wewnętrznego w pomieszczenich przeznaczonych do stałego przebywania ludzi.
6. Recknagel, Sprenger, Honmann, Schramek : Poradnik Ogrzewanie i Klimatyzacja. EWFE - Gdańsk, 1994.
7. Solkane® Refrigerants,version 1.1 adres inter. http://www.solvay.com.html
8. Zakrzewski B.: Koszty energetyczne wytwarzania zimna w klimatyzacji. Chłodnictwo i klimatyzacja, nr 9, 10 i 11, 2001.
9. PrPN-EN 378-1 Instalacje ziębnicze i pompy ciepła. Wymagania bezpieczeństwa i ochrony środowiska. Wymagania podstawowe, definicje, klasyfikacja i kryteria wyboru.

Źródło: ''