Trudna walka z dziurą ozonową

Pomimo, iż Protokół Montrealski w sprawie substancji zubożających warstwę ozonową uważany jest za najbardziej rygorystyczny traktat międzynarodowy, który wszedł dotychczas w życie w zakresie ochrony środowiska, jednak jego realizacja nie przyniosła na razie spodziewanych efektów.

Prognozowany na przełomie XX i XXI wieku początek regeneracji warstwy ozonowej może się opóźnić, według opinii niektórych specjalistów, nawet o kilkanaście lat. Przypuszcza się, że wpływa na to wiele czynników, a przede wszystkim:
- niewywiązywanie się z zaleceń przez niektóre kraje rozwinięte,
- zezwolenie na dalsze zużycie substancji niszczących warstwę ozonową w krajach rozwiniętych do celów wyjątkowych,
- opóźnienie w realizacji zaleceń przez kraje rozwijające się,
- nielegalny handel,
- nowe zjawiska, np. zwiększony efekt cieplarniany.
W ramach Protokołu Montrealskiego, który wszedł w życie 1 stycznia 1989 r., wprowadzono dwie grupy zobowiązań: dla krajów rozwiniętych i rozwijających się. I Spotkanie Stron Protokołu Montrealskiego, które odbyło się w 1989 r. w Helsinkach, ustaliło natomiast listę krajów rozwijających się, które nie przekraczając określonej wielkości zużycia substancji kontrolowanych na mieszkańca są o 10 lat opóźnione w realizacji zaleceń Protokołu. Spośród krajów europejskich na liście znalazły się: Albania, Jugosławia oraz Rumunia, a następnie do grupy państw rozwijających się zaliczone zostały wszystkie państwa powstałe po rozpadzie Jugosławii. Należy tu zauważyć, że państwa powstałe po rozpadzie ZSRR zaliczone zostały do państw rozwiniętych, ale na życzenie i przy spełnieniu określonych warunków ekonomicznych państwa te mogą być klasyfikowane jako rozwijające się. Obecnie Mołdowa, Gruzja i Kirgistan zostały przeklasyfikowane i mają spełniać zalecenia Protokołu odpowiednie dla krajów rozwijających się. Jako ciekawostkę należy natomiast podać, że Słowenia zaliczona formalnie do krajów rozwijających się, ale z aspiracjami do Unii Europejskiej, wystąpiła o przeklasyfikowanie do grupy krajów rozwiniętych.


Zalecenia dla krajów rozwiniętych
W przypadku krajów rozwiniętych, w tym Polski, obecnie obowiązują całkowite zakazy produkcji i zużycia dla: substancji CFCs, halonów, tetrachlorku węgla, 1,1,1- trichloroetanu, substancji HBFCs i bromochlorometanu. Zauważyć tu należy, że zakazy nie dotyczą substancji pochodzących z odzysku, jak to ma miejsce w przypadku chłodnictwa oraz stosowania substancji nowych w sytuacjach wyjątkowych. Dotyczy to przede wszystkim tzw. nieodzownego zużycia, tj. sytuacji, gdzie ze względu na zdrowie i bezpieczeństwo ludzi i brak odpowiednich substytutów nie można ich wyeliminować. Przykładem jest produkcja leków przeciwastmatycznych, w których substancje kontrolowane są wykorzystywane jako czynnik pędny. Ponadto dalsze stosowanie nowych substancji kontrolowanych możliwe jest do zastosowań laboratoryjnych i analitycznych, w przypadku stosowania ich jako czynników procesowych, na przykład przy produkcji chloru oraz przy produkcji innych substancji, w której ulegają one całkowitej przemianie chemicznej.
Harmonogram redukcji dotyczy obecnie dwóch grup substancji: HCFCs oraz bromometanu. W przypadku substancji HCFCs do końca 2003 r. obowiązuje zamrożenie wielkości zużycia w odniesieniu do poziomu bazowego. Stopniowa redukcja rozpocznie się od początku 2004 r., a zakaz przewidywany jest obecnie od 2030 r.
W przypadku bromometanu, stosowanego głównie do odkażania, jego zużycie podzielone jest na 2 grupy. Pierwsza grupa to zastosowanie do celów kwarantannowych i przed wysyłką towarów za granicę i ilości wykorzystywane w takich celach nie podlegają harmonogramowi redukcji. Pozostałe zużycie bromometanu podlega obecnie 50-procentowej redukcji w stosunku do 1991 r., a całkowita redukcja ma nastąpić od 2005 r.


Restrykcje handlowe
Pierwotna wersja Protokołu Montrealskiego, przyjęta 16 września 1987 r., wprowadziła artykuł 4. zobowiązujący państwa będące jego stronami do stosowania restrykcji handlowych w stosunku do państw, które nie ratyfikowały Protokołu. Są to zakazy importu i eksportu substancji kontrolowanych oraz zakazy importu produktów zawierających substancje kontrolowane ze Stron spoza Protokołu. Zakazy importu produktów dotyczą dotychczas tylko produktów zawierających którąś z pięciu substancji CFCs (CFC-11 , CFC-12, CFC-113, CFC-114, CFC-115) oraz trzech halonów (1211,1301, 2402). Zalecenia do wprowadzania zakazów importu i eksportu dotyczą natomiast: ww. substancji, 10 innych substancji CFCs, tetrachlorku węgla, 1,1, 1-trichloroetanu, bromku metylu oraz substancji HCFCs.
Oprócz restrykcji handlowych mobilizujących do ratyfikacji Protokołu wprowadzone zostały również restrykcje w stosunku do państw będących jego stronami, a które nie w pełni wywiązują się z zaleceń. Należą do nich niektóre państwa z gospodarką w okresie przejściowym i dotyczy to przede wszystkim państw powstałych po rozpadzie ZSRR. Szczególnie niepokojąca dla sprawy ochrony warstwy ozonowej była dalsza produkcja niektórych substancji, dlatego też w ramach poprawek montrealskich, wprowadzonych przez X Spotkanie Stron Protokołu w Montrealu w 1997 r., wprowadzone zostały restrykcje handlowe.
Rozszerzony został artykuł 4. o artykuł 4A., który stanowi, że jeżeli pomimo obowiązywania zakazu produkcji jakiejś substancji Strona będzie ją produkować w celu innego zastosowania niż dopuszczone jako wyjątkowe, jest zobowiązana do wprowadzenia zakazu eksportu substancji pochodzących z odzysku. Zakaz nie dotyczy jednak eksportu substancji w celu jej zniszczenia.
Postanowienie powyższe miało wyeliminować podejrzenia, że pod nazwą substancji pochodzących z odzysku, na które nie nałożono harmonogramu redukcji, mogą być eksportowane substancje nowe, podlegające takiemu harmonogramowi.
Jak wynika z raportu XIII Spotkania Stron Protokołu Montrealskiego, które odbyło się w końcu 2001 r., rząd rosyjski poinformował o wstrzymaniu produkcji substancji CFCs od 20 grudnia 2000 r. oraz o wstrzymaniu importu i eksportu substancji z Aneksu A i B Protokołu od 1 marca 2000 r. Rosja podjęła również działania zmierzające do ratyfikacji poprawek kopenhaskich, montrealskich i pekińskich do Protokołu. Fakt ten przyjęty został z zadowoleniem, ponieważ Rosja była dużym producentem i użytkownikiem substancji niszczących warstwę ozonową. Jednocześnie to samo spotkanie podjęło decyzje potwierdzające niewywiązywanie się z zaleceń przez inne państwa powstałe po rozpadzie ZSRR, takie jak: Armenia, Kazachstan i Tadżykistan i określiło działania prowadzące do realizacji zaleceń przez te kraje.
Kłopoty z realizacją zaleceń Protokołu przez niektóre kraje rozwinięte i potrzeba przeciwdziałania ewentualnym problemom z realizacją przez kraje rozwijające się, które mają przyznany 1 O-letni okres opóźnienia, spowodowały podjęcie decyzji zobowiązującej do wprowadzenia systemu licencji importowo-eksportowych od 1 stycznia 2000 r. lub nie później niż po okresie 3 miesięcy od daty stania się Stroną poprawek montrealskich. Zobowiązanie to dotyczy państw rozwiniętych oraz rozwijających się z zastrzeżeniem, że państwom rozwijającym się, napotykającym na trudności, zezwala się na opóźnienie we wprowadzeniu takiego systemu dla substancji HCFCs i bromometanu odpowiednio do 1 stycznia 2005 i 2002 r. Należy tu zauważyć, że wiele krajów wprowadziło wcześniej dobrowolnie system pozwoleń importowo-eksportowych (np. Polska), ponieważ jedynie taki system umożliwia pełną realizację zaleceń Protokołu.




Spotkanie w Budapeszcie
Niepełna realizacja zaleceń Protokołu Montrealskiego i doniesienia o nielegalnym handlu freonami mobilizują organizacje międzynarodowe do intensywnych działań zaradczych. Dlatego też Agenda ONZ ds. Ochrony Środowiska - UNEP, Oddział w Paryżu, wraz z rządem węgierskim oraz przy wsparciu finansowym Globalnego Funduszu Ochrony Środowiska (GEF) zorganizowały w maju w 2000 r. w Budapeszcie warsztaty nt. zapobiegania nielegalnemu handlowi substancjami niszczącymi warstwę ozonową.
Warsztaty były zorganizowane dla krajów Europy Środkowej i krajów nadbałtyckich, zaliczanych do krajów z gospodarką w okresie przejściowym, a uczestniczyli w nim reprezentanci ministerstw ochrony środowiska, urzędów i inspekcji celnych oraz jednostek zajmujących się ochroną warstwy ozonowej z 10 krajów: Bułgarii, Chorwacji, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Słowacji, Słowenii i Węgier. Z Polski w warsztatach uczestniczyli przedstawiciele: Ministerstwa Środowiska, Głównego Urzędu Ceł, Generalnej Inspekcji Celnej oraz Instytutu Chemii Przemysłowej - Biura Ochrony Warstwy Ozonowej.
Uczestnicy warsztatów w Budapeszcie podjęli decyzję o przedstawieniu wyników dyskusji w trakcie spotkań Protokołu Montrealskiego i upoważnili do tego Polskę. W konsekwencji podjętych przez Polskę działań XIII Spotkanie Stron Protokołu, które odbyło się w październiku 2001 r., podjęło decyzję o przygotowaniu raportu o monitorowaniu i zapobieganiu nielegalnemu handlowi substancjami zubożającymi warstwę ozonową. W przygotowaniu raportu, który opublikowany zostanie w 2002 r., mają uczestniczyć agendy Protokołu montrealskiego, Światowa Organizacja Celna i Światowa Organizacja Handlu.


Nielegalny handel – przyczyny
W końcu 2001 r. opublikowany został przez ww. UNEP inny raport dotyczący nielegalnego handlu substancjami zubożającymi warstwę ozonową. Z raportu wynika, że do końca 1999 r. stwierdzono w USA około 700 przypadków nielegalnego importu SZWO na ogólną ilość około 1000 ton. Ukarano w związku z tym około 90 osób łączną karą więzienia 48 lat i naliczano kary w wysokości 38 mln USD. W Europie największym dotychczas wykrytym przemytem jest import do Niemiec przez firmę Tajfun około 800 ton chlorofluorowęglowodorów (CFCs) z Chin w latach 1995-1997. W wielu krajach Unii Europejskiej wprowadzone zostały też kary za przemyt, w większości krajów do 2 lat więzienia i grzywny będące krotnością wartości przemycanych substancji. Ponadto wiele przypadków przemytu stwierdzono w innych częściach świata i ma to miejsce do dziś, choć może w mniejszym zakresie.
Swoje opinie w raporcie UNEP przedstawiają specjaliści z całego świata i zdaniem doc. dr inż. Janusza Kozakiewicza, szefa Biura Ochrony Warstwy Ozonowej w Instytucie Chemii Przemysłowej w Warszawie, nielegalnemu handlowi sprzyja przede wszystkim natura tych substancji. Są one bowiem bezbarwne i bezwonne i na ogół są gazami w normalnych warunkach. Ponadto kontrolę utrudniają ich dość skomplikowane nazwy oraz niedostateczna ilość detektorów do ich wykrywania, zwłaszcza na granicach. Kontroli granicznej nie ułatwia również niezbyt jednoznaczny system kodów celnych dla niektórych substancji, ich mieszanin oraz produktów je zawierających. Do innej grupy czynników sprzyjających istnieniu nielegalnego handlu należy zaliczyć ułatwienia wynikające z funkcjonowania samego Protokołu Montrealskiego. Chodzi tu przede wszystkim o 10-letnie opóźnienie w realizacji zaleceń Protokołu przez kraje rozwijające się, co powoduje, że podaż substancji kontrolowanych w tych krajach sprzyja ich nielegalnemu przepływowi do krajów rozwiniętych. Ponadto istnieją wyjątkowe sytuacje, w których te substancje mogą być dalej stosowane również w krajach rozwiniętych.
Wymienione powyżej przyczyny, zdaniem Klausa Topfera - Sekretarza Wykonawczego UNEP, sprzyjają łamaniu prawa międzynarodowego. Dotyczy to zwłaszcza takich sytuacji, kiedy istnieje popyt na substancje kontrolowane, szczególnie CFCs. Popyt nie wynika jednak z tego, że brak jest wszędzie substytutów, bo są nawet tańsze, ale z faktu, że ich zastosowanie wymaga nowych i droższych urządzeń względnie wysokich kosztów adaptacji starych urządzeń. Według szacunków w 1996 r., w którym nastąpiła całkowita redukcja, z pewnymi wyjątkami, nielegalny handel mógł stanowić do 15% całego obrotu światowego tymi substancjami.
Wymieniając działania prowadzone przez agendy ONZ należy tu również zauważyć kroki podjęte w sprawie międzynarodowych przestępstw ekologicznych przez inne organizacje, np. Grupę G-B. Państwa należące do tej grupy, tj.: Francja, USA, Wielka Brytania, Niemcy, Włochy, Kanada, Japonia i Rosja zapoczątkowały takie działania w maju w 1997 r. w trakcie spotkania w Miami na Florydzie. W wyniku spotkania dokonano przeglądu przestępstw ekologicznych w odniesieniu do Protokołu Montrealskiego, Konwencji Bazylejskiej o kontroli transgranicznego przemieszczania i usuwania odpadów niebezpiecznych oraz Konwencji o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami. Ujawnione w maju 1998 r. rezultaty potwierdziły podejrzenia, że przestępstwa ekologiczne stały się problemem międzynarodowym, a straty z tego tytułu sięgają wielu miliardów dolarów w skali światowej. Utworzono w związku z tym stałą strukturę do zwalczania postanowień konwencji międzynarodowych i na spotkaniu w lutym 2001 r. postanowiono przygotować raport zawierający sugestie co do trwałych ram współpracy międzynarodowej, wykraczający poza państwa Grupy G-B.




Efekt cieplarniany
Jak stwierdzono na wstępie artykułu, przypuszcza się, że na opóźnienie regeneracji warstwy ozonowej może mieć również wpływ efekt cieplarniany. Zdaniem naukowców współpracujących z Protokołem Montrealskim zwiększony efekt cieplarniany sprawia, że więcej energii emitowanej przez Ziemię jest zatrzymywane przez gazy cieplarniane, a zatem następuje większe wychłodzenie górnych warstw atmosfery. Obniżenie temperatury w stratosferze, jak stwierdzono, przyspiesza niszczenie ozonu, szczególnie w rejonach podbiegunowych, w wyniku tworzenia się lodowych chmur stratosferycznych. Sprzyjają one rozbijaniu ozonu w wyniku oddziaływania z chlorem i bromem, pochodzących z emitowanych substancji niszczących warstwę ozonową. W efekcie następuje opóźnienie regeneracji warstwy ozonowej.

Nowe polskie regulacje
Polska jako Strona Konwencji Wiedeńskiej o ochronie warstwy ozonowej i Protokołu Montrealskiego w sprawie substancji zubożających warstwę ozonową od 11 października 1990 r. oraz poprawek londyńskich, kopenhaskich i montrealskich jest zobowiązana do ochrony warstwy ozonowej.
1 lipca 2002 r. weszła w życie ustawa z 2 marca 2001 r. o postępowaniu z substancjami zubożającymi warstwę ozonową (Dz U z 2001 r. nr 52, poz. 537), która będzie stanowić jednolitą podstawę prawną dla regulacji już obecnie obowiązujących, jak i nowych. Od początku stycznia 2002 r. zmieniły się jednak niektóre przepisy i obecnie obowiązują:
• Rozporządzenie Rady Ministrów z 28 grudnia 2001 r. w sprawie ustanowienia czasowego zakazu obrotu z zagranicą substancjami zubożającymi warstwę ozonową i towarami zawierającymi te substancje (Dz U z 2001 r., nr 157, poz. 1841).
• Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 20 grudnia 2001 r. w sprawie ustanowienia automatycznej rejestracji obrotu w wywozie i przywozie substancji zubożających warstwę ozonową (Dz U z 2001 r., nr 157, poz. 1844).
• Rozporządzenie Rady Ministrów z 9 października 2001 r. w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska (Dz U z 2001 r., nr 130, poz. 1453). Rozporządzenie nakłada opłaty za emisję następujących substancji zubożających warstwę ozonową: CFCs, halonów, czterochlorku węgla, 1,1, 1-trójchloroetanu i substancji HCFCs. Ponadto obowiązują opłaty za składowanie odpadów niszczących warstwę ozonową.
• Rozporządzenie Ministra Środowiska z 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów (Dz U z 2001 r., nr 112, poz. 1206). Rozporządzenie zalicza do odpadów niebezpiecznych m.in. odpady z rozpuszczalników organicznych zawierających substancje CFCs, HCFCs i HFCs. Odpadami niebezpiecznymi są również urządzenia zawierające te substancje.
Warto jeszcze zaznaczyć, że powyższa ustawa, która wejdzie w życie od 1 lipca br., oprócz kar administracyjnych wprowadzi również sankcje karne za nielegalny handel substancjami kontrolowanymi przez Protokół Montrealski. Zgodnie z art. 36, kto nie przestrzega zakazu produkcji bądź zakazów dotyczących obrotu z zagranicą substancjami kontrolowanymi lub towarami zawierającymi takie substancje, a także wprowadza do obrotu krajowego substancje lub towary pozyskane z naruszeniem tych zakazów, podlega karze grzywny, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
mgr Ryszard PURSKI
Główny specjalista, Departament Polityki Ekologicznej
w Ministerstwie Środowiska, Warszawa
Źródło: „CHŁODNICTWO & Klimatyzacja”