Systemy ochrony przed zadymieniem oraz systemy do usuwania dymu w obiektach użyteczności publicznej i zamieszkania zbiorowego

Stan prawny, błędy w projektowaniu, wykonawstwie i eksploatacji

Każdy pożar w budynku zamieszkania zbiorowego
i użyteczności publicznej może spowodować
zagrożenie dla dużych grup ludzi, co jest
najczęściej związane z oddziaływaniem toksycznych
produktów spalania, obniżeniem
zawartości tlenu oraz utratą widoczności, powodującą znaczne utrudnienie lub wręcz uniemożliwienie szybkiej i bezpiecznej ewakuacji.
Problem właściwej ochrony ludzi
W kolejnych wersjach przepisów techniczno-
-budowlanych, jak i przeciwpożarowych,
problem właściwej ochrony ludzi przed negatywnym
wpływem dymów i gazów pożarowych
nabiera coraz większego znaczenia.
Jednak mimo tego postępu wielu autorów
dokumentacji projektowej, a niekiedy również rzeczoznawców ds. zabezpieczeń przeciwpożarowych, niesłusznie traktuje systemy
ochrony przed zadymieniem oraz systemy
usuwania dymu jako jedne z wielu autonomicznych,
wymaganych przepisami systemów
ochrony przeciwpożarowej budynku.
Stan ten w znacznej części jest związany
z brakiem jednoznacznych i wyczerpujących
przepisów w tym zakresie.
Określając koncepcję ochrony przeciwpożarowej
autorzy projektów budowlanych z reguły
ograniczają się do przedstawienia informacji
o zastosowanych rozwiązaniach ochrony przeciwpożarowej, o których mowa w § 5
ust. 1 rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych
i administracji z dnia 1 marca
1999 r. [1]. Całkowicie niestety pomijają bardzo
istotną kwestię zapewnienia współdziałania pomiędzy przewidzianymi w obiekcie
systemami ochrony przeciwpożarowej. Może
więc zajść sytuacja, kiedy obiekt będzie
wyposażony we wszystkie wymagane przepisami
systemy, lecz w warunkach pożaru
wymagany poziom bezpieczeństwa nie będzie
zapewniony.
Dlatego z zadowoleniem należy przyjąć nowy
proponowany zapis w nowelizowanym rozporządzeniu MSWiA [1], stanowiący, że podstawą uzgodnienia pod względem ochrony przeciwpożarowej są dane przedstawione przez
projektanta, obejmujące:

„...dobór urządzeń przeciwpożarowych
w obiekcie, dostosowany do wymagań wynikających z przyjętego scenariusza zdarzeń
w czasie pożaru, a w szczególności
system sygnalizacji pożarowej, stałych urządzeń gaśniczych, dźwiękowych systemów
ostrzegawczych, instalacji wodociągowej
przeciwpożarowej, urządzeń oddymiających,
dźwigów przystosowanych do potrzeb ekip
ratowniczych”.
Po wejściu w życie tej nowelizacji projektantowi
zostanie narzucony obowiązek
opracowania scenariusza zdarzeń w przypadku
powstania pożaru oraz takiego zaprojektowania
i skonfigurowania współdziałających
ze sobą zabezpieczeń przeciwpożarowych,
aby uzyskać wymagany poziom ochrony
przeciwpożarowej.
Stan prawny w zakresie stosowania
W obowiązującym od 16 grudnia 2002 r. rozporządzeniu ministra infrastruktury z dnia 12
kwietnia 2002 r. [2] wprowadzone zostały regulacje
dotyczące systemów usuwania dymu
i ochrony przed zadymieniem.
• Określono rodzaje obiektów i ich części,
które powinny być wyposażone w systemy
ochrony przed zadymieniem lub służące
do usuwania dymu:
- obiekty wielokondygnacyjne (N, SW, W,
WW), wymienione w § 245, 246, 247
ust. 1,
- kryte ciągi piesze (pasaże), do których
przylegają lokale handlowe i usługowe –
§ 247 ust. 2,
- przekryte dziedzińce wewnętrzne –
§ 247, ust. 2,
- pomieszczenia w podziemnej kondygnacji
budynku przeznaczone dla ponad 100
osób – § 247 ust. 3,
- szyby dźwigów dla ekip ratowniczych –
§ 255,
- garaże zamknięte w strefie pożarowej
przekraczającej 1500 m2 – § 277, ust. 4,
- sceny teatralne – § 233 ust. 2,
- korytarze stanowiące drogi ewakuacyjne
w strefach pożarowych ZL – § 243.
• Określono przypadki, w których zastosowanie
systemów ochrony przed zadymieniem
lub usuwanie ciepła i dymu pozwala
na powiększenie dopuszczalnej:
- wielkości stref pożarowych,
- długości przejść w pomieszczeniu,
- długości dojść ewakuacyjnych.
• Określono wymagania dla mechanicznej instalacji
oddymiającej – § 270 i § 277 ust. 2.
Porównując wprowadzone w tym rozporządzeniu zapisy z wcześniejszą wersją warunków
technicznych z 1994 r. zauważamy, że
nastąpiły korzystne zmiany dotyczące bezpieczeństwa
ludzi:
- rozszerzono katalog obiektów, w których
należy stosować systemy służące do usuwania
ciepła i dymu oraz ochrony przed zadymieniem
o przykryte dziedzińce wewnętrzne
(atria) i sceny teatralne;
- wprowadzono wymóg uruchamiania samoczynnych
urządzeń oddymiających lub
urządzeń zapobiegających zadymieniu
w budynkach wysokich i wysokościowych;
- uzależniono możliwość powiększenia powierzchni
stref pożarowych zaliczonych do
ZL (z wyjątkiem stref pożarowych w budynkach
wysokich i wysokościowych),
od zastosowania samoczynnych urządzeń
oddymiających i ich uruchamiania przez
system wykrywania dymu;
- uzależniono możliwość powiększenia długości
przejść oraz dojść ewakuacyjnych pod
warunkiem ich ochrony samoczynnymi
urządzeniami oddymiającymi uruchamianymi
za pomocą systemu wykrywania dymu;
- wprowadzono wymóg uruchamiania klap
przeciwpożarowych zabudowanych w przewodach
wentylacyjnych i klimatyzacyjnych,
przechodzących przez elementy oddzieleń
przeciwpożarowych, za pomocą instalacji
sygnalizacji pożaru, jeżeli taka instalacja
jest w tej strefie wymagana, niezależnie od
zainstalowania wyzwalacza termicznego.
Wzajemne zależności pomiędzy systemami ochrony
Opracowując koncepcję ochrony przeciwpożarowej
w budynku, w którym przewidziano zastosowanie
wielu systemów ochrony przeciwpożarowej, niezbędne
jest również uwzględnienie w czasie projektowania
wzajemnych zależności między nimi.
Jako przykłady można podać:
• rozmieszczenie lamp oświetlenia awaryjnego
tak, aby były one zlokalizowane nie pod stropem,
ale poniżej projektowej warstwy dymu;
• uwzględnienie przez projektantów dźwiękowych
systemów ostrzegawczych dla obiektu, w którym
równocześnie zabudowano system ochrony
przed zadymieniem lub usuwania dymu oparty
na wentylatorach oddymiających wysokiego poziomu
hałasu, jaki dają pracujące wentylatory.
Pełne wykorzystanie systemów ochrony przeciwpożarowej będzie możliwe, kiedy nadzorujące je urządzenia będą zabudowane w wydzielonym pożarowo
pomieszczeniu kontroli budynku, a odpowiednio
przeszkolony personel zostanie wyposażony w aktualne
schematy tych systemów.
Stan prawny w zakresie
projektowania
Ocena stanu prawnego

Niestety polskie normy i przepisy nie zawierają kompleksowych wytycznych i wskazań
dla projektanta, niezbędnych do poprawnego
zaprojektowania systemów usuwania ciepła
i dymu oraz ochrony przed zadymieniem.
W § 270 i 278 ust. 5 przepisów techniczno-
-budowlanych [2] określono jedynie ogólne
wymagania dla mechanicznej wentylacji oddymiającej, w przyjętej zaś w 2001 r. przez
Polski Komitet Nowelizacji Polskiej Normie
[3] określono ogólne zasady projektowania
instalacji grawitacyjnych do odprowadzania
ciepła i dymu. Wzorowana jest na przestarzałej niemieckiej normie DIN 18232 cz.
2 z 1989 r. i zawiera, w ocenie autora, szereg
błędów merytorycznych. Są one niestety powielane
przez projektantów i rzeczoznawców
ds. zabezpieczeń przeciwpożarowych. Najważniejsze z nich to:
- przyjęcie zasady, że powierzchnia czynna
klap dymowych w danej strefie zadymienia
jest zależna od powierzchni tej strefy, a nie
od projektowej wielkości pożaru;
- założenie liniowego przyrostu ilości wytwarzanego
dymu w zależności od wysokości
wznoszenia do warstwy dymu, podczas
gdy w rzeczywistości jest to zależność
wykładnicza;
- przyjęcie nieprawidłowej metodyki określania
powierzchni czynnej klap dymowych
w krytych ciągach pieszych (pasażach), gdyż według normy podstawą do
obliczeń powierzchni czynnej klap jest suma
powierzchni pasażu i przylegających do
niego pomieszczeń, zamiast wielkości pożaru projektowego;
- nieuwzględnienie współdziałania z innymi
systemami ochrony przeciwpożarowej,
w szczególności z instalacją sygnalizacji pożaru oraz instalacją tryskaczową;
- wprowadzenie „sztywnego” i trudnego do
spełnienia w praktyce warunku zapewnienia
określonej powierzchni otworów napływu
powietrza.
O słuszności tych krytycznych opinii najlepiej
świadczy fakt wyeliminowania większości wymienionych
błędów w obowiązującej od
1 marca br. w Niemczech nowej wersji normy
DIN [4], regulującej to zagadnienie. Dostrzegając opisane błędy Zarząd Główny Stowarzyszenia
Inżynierów i Techników Pożarnictwa
wystąpił do Polskiego Komitetu Normalizacyjnego
z wnioskiem o nowelizację Polskiej
Normy [3], deklarując również wszechstronną pomoc merytoryczną. Wobec braku krajowych
uregulowań, zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy
z dnia 7 lipca 1994 r. „Prawo budowlane”
[5], systemy usuwania dymu można projektować
zgodnie z uznanymi standardami zagranicznymi,
traktując je jako zasady wiedzy
technicznej. Przegląd tych standardów można
znaleźć w prasie specjalistycznej [6].
Najczęstsze błędy projektowe
Podstawową funkcją systemów usuwania ciepła i dymu oraz ochrony przed zadymieniem
w obiektach użyteczności publicznej i zamieszkania
zbiorowego jest zapewnienie bezpiecznej
ewakuacji ludzi. Dlatego też bardzo
ważne jest, aby systemy te były uruchamiane
we wczesnej fazie pożaru, kiedy zagrożenie
dla ludzi jest jeszcze stosunkowo niewielkie.
Taką gwarancję dają jedynie odpowiednio zaprojektowane
systemy wykrywania dymu.
Elementy, które należy wziąć pod uwagę to:
• czujki dymu
Właściwie dobrane i rozmieszczone mogą
szybko przekazać sygnał alarmowy do centralki
sygnalizacji pożaru, a stamtąd do systemów
bezpieczeństwa pożarowego obiektu.
Projektanci często w sposób nieuzasadniony
unikają stosowania najbardziej uniwersalnych
jonizacyjnych czujek dymu, zastępując je
czujkami optycznymi dymu. Tymczasem
większość z nich jest nieprzydatna do wykrywania
dymu powstającego w czasie pożarów
płomieniowych (pożary TF 1). Może to spowodować
niewykrycie lub znaczne opóźnienie
wykrycia, a co za tym idzie opóźnienie
zadziałania systemów sterowanych przez instalację
sygnalizacji pożaru.
W celu uniknięcia tego rodzaju błędów projektant
instalacji sygnalizacji pożaru powinien
zapoznać się z charakterystyką wszystkich
możliwych do zastosowania czujek
i wybrać te z nich, które według certyfikatu
zgodności będą przydatne do wykrycia pożaru
w danym pomieszczeniu.
Z kolei w garażach, stanowiących bardzo często
integralną część obiektów użyteczności
publicznej, zastosowanie czujek optycznych
jest w pełni uzasadnione nie tylko z uwagi na
ich dużą przydatność do wykrywania pożarów
„elektrycznych”, ale i znaczną odporność
na fałszywe alarmy od spalin z silników
samochodowych.
Złożonym problemem jest właściwy dobór
i rozmieszczenie czujek w obiektach atrialnych.
Podczas projektowania należy
uwzględnić zarówno wysokość miejsca ich
zabudowy, rodzaj dymów, jak również możliwość
tworzenia się pod przeszklonym zadaszeniem,
szczególnie w okresie letnim,
poduszek gorącego powietrza, uniemożliwiających przedostanie się tam „zimnego
dymu”. Problem ten można rozwiązać, stosując liniowe czujki dymu.

• dopuszczalna powierzchnia strefy dymowej
i jej graniczne wymiary
Ustalenie tych wielkości ma na celu niedopuszczenie
do nadmiernego wychłodzenia
dymów i gazów pożarowych, a tym samym –
do istotnego zmniejszenia skuteczności systemów
oddymiania. Powinny być one ściśle
powiązane z obliczonymi powierzchniami
czynnymi klap dymowych lub wydajnością
wentylatorów oddymiających.
W ocenie autora przyjmowanie krotności wymian
w odniesieniu do mechanicznej wentylacji
oddymiającej jest błędne, ponieważ
celem systemu jest usunięcie wydzielającego
się w czasie pożaru dymu, a nie wymiana
powietrza w pomieszczeniu.

• zapewnienie automatycznego napływu
powietrza uzupełniającego do budynku,
co warunkuje właściwą pracę
systemu
Część projektantów mylnie interpretuje
zapisy przepisów techniczno-budowlanych
dotyczących uruchamiania samoczynnych
urządzeń oddymiających za pomocą systemu
wykrywania dymu, odnosząc je wyłącznie do
uruchamiania przez ten system klap dymowych
czy wentylatorów oddymiających. Tymczasem
zapis ten oznacza, że wszystkie elementy
warunkujące pracę systemu oddymiania
lub ochrony przed zadymieniem, w tym
również systemy napływu powietrza, powinny
być uruchamiane w sposób automatyczny.
To samo dotyczy uruchamiania lub wyłączania
innych elementów mających funkcjonować
zgodnie z przyjętymi założeniami takimi, jak:
- automatyczne opuszczanie kurtyn dymowych
(jeżeli takie zostały zastosowane),
- wyłączenie central wentylacji bytowej,
- zamknięcie otworów w oddzieleniach
przeciwpożarowych,
- włączenie dźwiękowego systemu ostrzegawczego.
Właściwie zaprojektowany system oddymiania
powinien zapewniæ napływ powietrza z niewielką prędkością, czyli taką, która nie spowoduje
mieszania dymu z warstwą czystego
powietrza i „ściąganiem” jej ku dołowi. Jako
wartość graniczną należy przyjmować 1 m/s.
W systemach oddymiania naturalnego bardzo
ważne jest, aby otwory służące do odprowadzania
dymu nie były narażone na taki wpływ
wiatru, który mógłby ograniczyć efektywność
usuwania dymu przez klapy zabudowane na
dachach o znacznym nachyleniu, jak i na dachach
zabudowanych w pobliżu wyższych
budynków (części budynku).
Dla systemów oddymiania mechanicznego
należy zapewniæ nie tylko odpowiednią odporność
na wysoką temperaturę przewodów
do odprowadzania dymu, wentylatorów oddymiających, czy kabli zasilających, ale również zawieszeń przewodów oddymiających.
Ponadto już etapie projektowania trzeba
uwzględnić znaczną rozszerzalność cieplną
tych przewodów, aby wyeliminować negatywny
wpływ tego zjawiska na elementy konstrukcyjne
budynku.
Nie wolno zapominać także o zasilaniu systemów
z pominięciem przeciwpożarowego
wyłącznika prądu. Dla systemu oddymiania
mechanicznego, w którym stosuje się kilka
wentylatorów, istotne jest również zapewnienie
ich stopniowego włączania, aby ograniczyć
wymagania dla przewodów i systemu
zasilania związane z wysokimi prądami rozruchowymi
ich silników.
Wyloty z wentylatorów oddymiających powinny
być tak usytuowane, aby gorące dymy
i gazy pożarowe nie powodowały zapalenia
izolacji dachu.
Błędy w czasie budowy systemów ochrony
Najwięcej błędów jest związanych z:
• brakiem koordynacji wykonania zabezpieczeń
przeciwpożarowych na budowie. Wynika
to z tego, że poszczególne elementy,
składające się na system ochrony przeciwpożarowej, zazwyczaj projektują i wykonują odrębne firmy;
• różnicami pomiędzy systemem wykonanym
a zaprojektowanym (konieczność wykonania
dokumentacji powykonawczej);
• nieprawidłowym umiejscowieniem istotnych
elementów systemu (np. klap odcinających czy oddymiających), tak że ich
bieżą ca konserwacja jest utrudniona lub
wręcz niemożliwa.
Zgodnie z rozporządzeniem ministra spraw
wewnętrznych i administracji z dnia 22
kwietnia 1998 r. [7], wszystkie wyroby służące do ochrony przeciwpożarowej mogą być
stosowane wyłącznie na podstawie certyfikatu
zgodności. Chociaż zasada ta w odniesieniu
do wyrobów służących do ochrony przed
zadymieniem lub usuwania dymu jest na
ogół stosowana, to nie zawsze gwarantuje
właściwy poziom zabezpieczenia obiektów.
Ponadto brak jest spójnego systemu dopuszczania
(wzorem krajów zachodnich) do wykonywania
tego typu prac wyłącznie firm
dających rękojmię fachowości i rzetelności.
Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Pożarnictwa dostrzegając ten problem podjęło,
wspólnie z Polskim Centrum Akredytacji,
inicjatywę opracowania zasad wdrożenia
systemu dobrowolnej certyfikacji usług
w zakresie ochrony przeciwpożarowej. Ich
zakończenie planowane jest w br.
Błędy w czasie eksploatacji
Specyfika urządzeń służących do usuwania
dymu lub zabezpieczających przed zadymieniem,
w szczególności systemów dedykowanych
(tzn. specjalnie przeznaczonych do tego
celu), polega na tym, że w czasie normalnej
eksploatacji budynku przez wiele lat nie zachodzi
potrzeba ich uruchomienia, natomiast
w przypadku zagrożenia pożarowego (co statystycznie
rzecz biorąc, zdarza się rzadko),
systemy te muszą działać niezawodnie.
Tymczasem mimo odpowiednich zaleceń
producentów elementów tych systemów, zawartych
w dokumentacji techniczno-ruchowej,
obserwuje się często całkowity brak nadzoru
nad ich stanem technicznym ze strony
właścicieli lub zarządców obiektów.
Dlatego z dużym zadowoleniem należy przyjąć proponowane zapisy nowelizowanych
przepisów przeciwpożarowych [8], nakazujące przeprowadzanie okresowych badań stanu
technicznego urządzeń przeciwpożarowych
i gaśnic:

„...Urządzenia przeciwpożarowe i gaśnice powinny
być poddawane przeglądom technicznym
i czynnościom konserwacyjnym, zgodnie
z zasadami określonymi w odrębnych
przepisach, Polskich Normach, dokumentacji
techniczno-ruchowej oraz instrukcjach obsługi sprzętu i urządzeń. Przeglądy techniczne
i czynności konserwacyjne powinny być
przeprowadzane w okresach i w sposób zgodny
z instrukcją ustaloną przez producenta,
nie rzadziej jednak niż raz w roku”.
Ponadto, zgodnie z projektem tego rozporządzenia, właściciele, zarządcy i/lub użytkownicy
obiektu będą zobowiązani zamieścić
w instrukcji bezpieczeństwa pożarowego,
zasady na jakich poddawane będą przeglądom technicznym i czynnościom konserwacyjnym
stosowane w obiekcie urządzenia
przeciwpożarowe i gaśnice.
Należy również zwrócić szczególną uwagę na
odpowiednią drożność otworów napływu powietrza,
aby nie dopuścić do sytuacji, że drzwi
przez które napływa powietrze będą w sposób
trwały zamykane. Dodatkowo w trakcie przebudowy
obiektów należy dokonywać analiz
niezbędnych zmian w systemach ochrony
przeciwpożarowej, konsultować je ze specjalistami,
a dokonane zmiany wprowadzać do
schematów systemów znajdujących się w pomieszczeniach
ochrony obiektu.

Marian Skaźnik
Stowarzyszenie Inżynierów
i Techników Pożarnictwa


Literatura:
[1] Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji
z dnia 1 marca 1999 r. w sprawie zakresu, trybu
i zasad uzgadniania projektu budowlanego pod względem
ochrony przeciwpożarowej (Dz. U. Nr 22, poz. 296).
[2] Rozporządzenie ministra infrastruktury z dnia 12
kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim
powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie
(Dz. U. Nr 75, poz. 690).
[3] PN-B-2877-4. Ochrona przeciwpożarowa budynków.
Instalacje grawitacyjne do odprowadzania dymu i ciepła. Zasady projektowania.
[4] DIN 18232 – Rauch – und Wärmefreihaltung – Teil 2;
Rauchabzüge; Bemessung, Anforderungen und Einbau.
September 2002.
[5] Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. „Prawo budowlane” (tekst
jednolity – Dz. U. 2000 r. Nr 106, poz. 1126).
[6] Marian Skaźnik. Stosowanie systemów usuwania ciepła
i dymu lub zapobiegających zadymieniu. Ochrona Przeciwpożarowa. Czasopismo SITP Nr 2/2002.
[7] Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji
z dnia 22 kwietnia 1998 r. w sprawie wyrobów służących do ochrony przeciwpożarowej, które mogą być
wprowadzone do obrotu i stosowane wyłącznie na podstawie
certyfikatu zgodności (Dz. U. Nr 55, poz. 362).
[8] Rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych i administracji
z 2003 r. w sprawie ochrony przeciwpożarowej
budynków, innych obiektów budowlanych i terenów
(projekt).
Źródło:

Artykuł ukazał się w nr 7-8/2003 “Polskiego Instalatora”


Spis treści "Polskiego Instalatora" nr 7-8/2003:
Z KORPORACJI
6 Zamówienia publiczne w Unii Europejskiej
PORTRETY FIRM
8 Wielkie pompowanie
10 ELEKTROMET – biznes na ciepłej wodzie
12 ULRICH – ambicja odmienności
PRZEGLĄD MIESIĄCA
14 Filtracja i filtry powietrza
18 Materiały filtracyjne, budowa filtrów
i ich zastosowanie
INSTALACJE GRZEWCZE
22 Transport – ze zbiornika do kotła
26 Agregaty pompowe oleju opałowego
28 Enigmatyczność przepisów kominowych
32 Kotły kondensacyjne Innovens
34 Jak chronić grzejniki w instalacji c.o.
38 Uczymy się czyoecić instalację c.o.
40 Ogrzewanie obiektów promiennikami
podczerwieni
44 Pozostało tylko pół roku na legalizację
ciepłomierzy
OGRZEWANIE POWIERZCHNIOWIE
48 Ogrzewanie podłogowe w zabudowie
suchej
50 Trzy zagadnienia „podłogówki”
– o komforcie, uruchomieniu, sterowaniu
52 Moduły sposobem na oecienne ogrzewanie
ŁAZIENKI
56 Montaż baterii wannowych
INSTALACJE ZEWNĘTRZNE
60 System podcioenieniowego odwadniania
dachów FastFlow®
64 Podstawowe informacje o basenach
kąpielowych
WENTYLACJA I KLIMATYZACJA
68 Elektrodowe nawilżacze parowe
72 Systemy ochrony przed zadymieniem oraz
systemy do usuwania dymu w obiektach
użytecznooeci publicznej i zamieszkania
zbiorowego
PRAWO I FINANSE
78 Najlepiej sprawdzać i zapobiegać
Z ŻYCIA BRANŻY
80 Instalacje w pytaniach i odpowiedziach
82 Nowe urządzenia na rynku
84 Warto wiedzieć
88 Zaprosili nas
92 Wykaz szkoleń
ZAMÓWIENIE
Miesięcznik POLSKI INSTALATOR można zamówić wysyłając do nas dane (firma, imię i nazwisko, stanowisko, miejscowość, kod, ulica, NIP) na e-mail:

wentylacja@wentylacja.com.pl
CENA
Cena jednego egzemplarza PI wynosi 12,00 zł (+koszty wysyłki)