Postanowienia aktów prawnych w zakresie substancji kontrolowanych

1. WSTĘP
Wraz z przystąpieniem do Unii Europejskiej, Rzeczpospolita Polska przyjęła unijne prawodawstwo. Pośród tych aktów
znajduje się Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2037/2000 w sprawie substancji zubożających warstwę
ozonową [1]. Rozporządzenie działa bezpośrednio na całym obszarze wspólnoty i jest nadrzędne w stosunku do
ustawodawstwa jej członków. Dokument ten formułuje zakazy i nakłada ograniczenia na obrót i używanie substancji
kontrolowanych oraz instalacji napełnionych tego rodzaju płynami na obszarze UE, pozostawiając jednocześnie poszczególnym
krajom możliwość doprecyzowania i zaostrzenia przepisów. Takim uzupełniającym aktem prawnym w Polsce jest Ustawa z
dnia 20 kwietnia 2004 r. o substancjach zubożających warstwę ozonową [2] i towarzyszące jej rozporządzenia [3-8].
2. TERMINOLOGIA
Ustawa o substancjach zubożających warstwę ozonową [2] określa zasady używania i obrotu substancjami kontrolowanymi
oraz produktami, urządzeniami i instalacjami zawierającymi tego typu czynniki, definiuje płynące z takiej działalności
obowiązki, a także wskazuje organy i jednostki właściwe w sprawach postępowania ze związkami zubożającymi warstwę
ozonową. Dla prawidłowej interpretacji postanowień tego aktu, niezbędne jest rozumienie podstawowych terminów, jakimi
operuje ustawa. Najistotniejszymi z nich są:
• substancja kontrolowana – związek chemiczny zubożający warstwę ozonową, jego izomer lub mieszanina zawierająca
taką substancję;
• obrót – zbycie lub przekazanie substancji kontrolowanej kolejnemu podmiotowi lub osobie;
• używanie substancji kontrolowanej – produkcja, przywóz, wywóz, wprowadzenie do obrotu, stosowanie, odzysk,
recykling, regeneracja lub unieszkodliwienie;
• używanie produktów, urządzeń i instalacji zawierających substancje kontrolowane – przywóz, wywóz, wprowadzenie
do obrotu, stosowanie lub eksploatacja;
• odzysk – operacja ściągania czynnika chłodniczego z urządzeń i gromadzenia go w zewnętrznym pojemniku bez oczyszczania
i kontroli jakościowej;
• recykling (uzdatnienie) – operacja częściowego oczyszczania czynnika w cyklu zamkniętym przez odseparowanie z
niego oleju, ciał stałych i zanieczyszczeń gazowych oraz zmniejszenie zawilgocenia, w celu ponownego wykorzystania
tej substancji bez kontroli jakościowej;
• regeneracja – operacja pełnego oczyszczania czynnika przez jego filtrowanie i obróbkę fizykochemiczną wraz ze
szczegółową analizą chemiczną.
3. OBOWIĄZKI PODMIOTÓW WYKORZYSTUJĄCYCH SUBSTANCJE KONTROLOWANE
Ustawa [2] nakłada na podmioty używające lub dokonujące obrotu substancjami kontrolowanymi następujące obowiązki:
• obowiązek prowadzenia ewidencji substancji kontrolowanych;
• obowiązek oznakowania pojemników i urządzeń z substancjami kontrolowanymi;
• obowiązek prowadzenia karty urządzenia;
• obowiązek przeprowadzania przeglądów szczelności;
• obowiązek posiadania świadectwa kwalifikacji;
• obowiązek posługiwania się odpowiednim wyposażeniem.
3.1. Obowiązek prowadzenia ewidencji substancji kontrolowanych
Osoba lub firma używająca substancji kontrolowanych na terenie Polski ma obowiązek prowadzenia ich ewidencji oraz
przekazywania informacji w niej zawartych do Biura Ochrony Warstwy Ozonowej, do 28 lutego roku następnego. Dla
każdej substancji kontrolowanej sporządza się oddzielny formularz (rys. 1) dotyczący danego roku kalendarzowego.
Pierwszy wpis stanowi wypełnienie pola „Stan magazynowy na dzień 1 stycznia” (str. 1 formularza). Wpisów do
ewidencji należy dokonywać po każdym miesiącu, w którym następowało używanie danej substancji, można to robić
pismem ręcznym, albo komputerowo – wykonując comiesięczne wydruki. W tabeli zatytułowanej „źródło pochodzenia” ewidencjonuje
się przychody czynnika, a w tabeli „Cel używania” jego rozchody. Należy zauważyć, że sprzedając substancję
kontrolowaną w kraju lub na pozostałym obszarze UE, bądź przekazując ją do regeneracji należy wpisać numer świadectwa
kwalifikacji kontrahenta, bądź numer NIP, o ile firma odbierająca czynnik zatrudnia pracownika z takim świadectwem (punkt 3.5).
W rubrykach „Pochodzenie” i „Cel używania” należy wpisywać literowo-cyfrowe oznaczenia odpowiednich kategorii
(tab. 1).
Na koniec roku sporządza się bilans roczny (str. 2 formularza) oraz wypełnia pole „Stan magazynowy na dzień 31
grudnia” (str. 1 formularza):
(Stan na 31.XII) = (Stan na 1.I) + (Przychód razem) – (Rozchód razem)
3.2. Obowiązek oznakowania pojemników i instalacji
Zasadniczym elementem oznakowania pojemników oraz urządzeń i instalacji napełnionych substancjami kontrolowanymi
jest napis „Niebezpieczne dla warstwy ozonowej” i podanie rodzaju płynu. Ponadto, w przypadku pojemników należy
opisać pochodzenie i ewentualne przeznaczenie czynnika. Warto zauważyć, że zwrot „substancja niepochodząca z odzysku”
odnosi się do płynu fabrycznie nowego.
Oznakowanie (rys. 2 i 3) powinno zostać wykonane „w sposób czytelny i trwały” [4].
3.3. Obowiązek prowadzenia karty urządzenia
Dla układów o napełnieniu powyżej 3 kg czynnika będącego substancją kontrolowaną należy do 14 czerwca 2005 roku
założyć i prowadzić kartę obsługi technicznej i naprawy urządzenia lub instalacji, zwaną w skrócie kartą urządzenia (rys. 4).
Obowiązek posiadania karty spoczywa na właścicielu układu chłodniczego, natomiast wpisów doń może dokonywać
osoba legitymująca się świadectwem kwalifikacji w zakresie substancji kontrolowanych (punkt 3.5). Wzór określa minimum
danych, jakie powinny się znaleźć w karcie, co nie wyklucza uzupełnienia formularza np. o niewątpliwie pożyteczną rubrykę,
informującą o zakresie czynności wykonanych w ramach obsługi urządzenia.
3.4. Obowiązek dokonywania przeglądów szczelności
Wymagana częstotliwość przeglądów jest zależna od ilości w instalacji czynnika chłodniczego, będącego substancją
kontrolowaną i wynosi:
• raz na 12 miesięcy dla napełnienia od 3 kg do 30 kg,
• raz na 6 miesięcy dla napełnienia od 30 kg do 300 kg,
• raz na 3 miesiące dla napełnienia powyżej 300 kg.
Kontrola szczelności nie sprowadza się jedynie do stwierdzenia istnienia lub braku przecieków czynnika. Rozporządzenie
[6] wymienia szereg czynności wymaganych podczas sprawdzania szczelności urządzeń. Należą do nich:
• Czynności wstępne, związane z działaniem urządzenia:
– uzyskanie od osoby odpowiedzialnej za eksploatację urządzenia informacji o jego stanie, ewentualnych usterkach
i nieszczelnościach.
• Kontrola dokumentacji urządzenia:
– sprawdzenie zgodności elementów urządzenia ze schematem i ich rozmieszczenia, ewentualne stwierdzenie konieczności
uaktualnienia schematu.
• Ogólne oględziny zewnętrzne:
– sprawdzenie parametrów pracy odnoszących się do czynnika chłodniczego,
– kontrola stanu montażu aparatury,
– kontrola drgań i przemieszczeń powodowanych przez temperaturę i ciśnienie,
– sprawdzenie stanu technicznego podpór i zamocowań,
– sprawdzenie stanu technicznego spawów i innych połączeń,
– sprawdzenie stanu technicznego izolacji termicznej,
– kontrola zabezpieczeń części ruchomych i zabezpieczeń przed uszkodzeniami mechanicznymi,
– kontrola zabezpieczeń przed oddziaływaniem ciepła,
– sprawdzenie stanu technicznego i rozmieszczenia zaworów,
– kontrola stopnia zanieczyszczenia powierzchni wymiany ciepła.
• Przegląd przyrządów zabezpieczających:
– sprawdzenie prawidłowości zamontowania i działania przekaźników zabezpieczających przed nadmiernym ciśnieniem,
– kontrola szczelności zamknięcia zewnętrznych ciśnieniowych zaworów nadmiarowych.
• Kontrola korozji elementów urządzenia:
– w szczególności, sprawdzenie stanu technicznego rurociągów i wymienników oraz elastycznych elementów rurowych, z uwzględnieniem zabezpieczeń przed ich uszkodzeniami mechanicznymi,
– w przypadku stwierdzenia na elementach elastycznych zużycia mogącego przyczynić się do uwolnienia substancji
kontrolowanej, ich wymiana w całości.
• Wykrywanie nieszczelności:
– za pomocą przenośnego wykrywacza o dolnym progu czułości poniżej 15 g/rok (jeśli jest możliwy dostęp do
każdego z badanych fragmentów urządzenia na całym obwodzie miejsca badania),
– przez pomiar stężenia czynnika chłodniczego w powietrzu za pomocą stacjonarnego urządzenia kontrolnego, o
ciągłym działaniu i rejestracji pomiarów oraz o dolnym progu czułości poniżej 10 ppm.
• Wykonanie próby szczelności z użyciem gazu obojętnego lub metodą próżniową:
– na części lub całości urządzenia, jeżeli nastąpił jednorazowy wyciek substancji kontrolowanej w ilości powyżej 10
% napełnienia,
– na całości urządzenia, jeżeli jego przestój był dłuższy niż 1 rok.
3.5. Obowiązek posiadania świadectwa kwalifikacji i odpowiedniego wyposażenia technicznego
Artykuł 9 ustawy [2] brzmi: „Działalność polegającą na obsłudze technicznej, demontażu oraz naprawie urządzeń i instalacji
zawierających substancje kontrolowane, a także na odzysku substancji kontrolowanych, ich recyklingu, regeneracji, przekazywaniu
do ponownego użytkowania oraz obrocie tymi substancjami, może prowadzić osoba posiadająca świadectwo
kwalifikacji albo podmiot zatrudniający taką osobę. Działalność taką prowadzi się z wykorzystaniem odpowiedniego
wyposażenia technicznego, w sposób zapobiegający emisji substancji kontrolowanych do środowiska.”
Świadectwo kwalifikacji w zakresie substancji kontrolowanych może uzyskać osoba pełnoletnia, nie skazana prawomocnie
za przestępstwo przeciwko środowisku naturalnemu, po złożeniu egzaminu z wynikiem pozytywnym. Ponadto
wobec osób legitymujących się wykształceniem zasadniczym zawodowym lub średnim ogólnym, istnieje wymóg ukończenia
kursu początkowego w zakresie substancji kontrolowanych. Nie ma obowiązku ukończenia kursu w przypadku wykształcenia średniego technicznego i wyższego.
Okres ważności świadectwa kwalifikacji wynosi 5 lat. Jego przedłużenie wymaga ukończenia kursu uzupełniającego –
w przypadku osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym lub średnim ogólnym – oraz złożenia egzaminu z wynikiem
pozytywnym.
Wzór świadectwa kwalifikacji, zakres tematyczny i tryb prowadzenia kursu i egzaminu oraz wymagania stawiane jednostkom
szkolącym i egzaminującym zawiera rozporządzenie [7]. Świadectwo będzie wymagane od 1 stycznia 2006 roku.
Z kolei wymagania wobec wyposażenia technicznego, wykorzystywanego przy wykonywaniu działalności związanej z
substancjami kontrolowanymi zawarto w [8]. Powinno ono zapewniać pracę w układzie zamkniętym, zapobiegającym
przedostawaniu się czynników chłodniczych do środowiska. Minimum wyposażenia uzależniono od rodzaju prowadzonej
działalności (tab. 2).
4. DODATKOWE OGRANICZENIA W OBROCIE SUBSTANCJAMI KONTROLOWANYMI
Zgodnie z ustawą [2], na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej zakazuje się:
• obrotu produktami, urządzeniami i instalacjami zawierającymi CFC z wyjątkiem nieodzownych zastosowań,
• obrotu urządzeniami i instalacjami chłodniczymi, klimatyzacyjnymi i pompami ciepła zawierającymi substancje
kontrolowane jako czynniki chłodnicze,
• obrotu spienionymi tworzywami sztucznymi i wyrobami je zawierającymi, wyprodukowanymi przy użyciu substancji
kontrolowanych (od 1 maja 2005 r.),
• rozbudowy urządzeń i instalacji chłodniczych i klimatyzacyjnych z wykorzystaniem substancji kontrolowanych.
Ponadto firmy, które wprowadzają do obrotu substancje kontrolowane po raz pierwszy na terenie kraju zobowiązane są do
uiszczania opłaty za wprowadzenie do obrotu na terytorium RP substancji kontrolowanych. Powinność ta dotyczy związków:
• HCFC, z wyjątkiem wykorzystywanych do produkcji innych substancji,
• CFC, z wyjątkiem wykorzystywanych do produkcji leków.
Wysokość stawki za kg określa Minister Środowiska, w zależności od potencjału ODP danej substancji. Obowiązek wniesienia opłaty powstaje na koniec roku i należy ją odprowadzać na odrębny rachunek bankowy właściwego urzędu marszałkowskiego, do dnia 31 marca roku następnego, wraz z rocznym sprawozdaniem.
5. PODSUMOWANIE
Ustawa o substancjach zubożających warstwę ozonową wraz z towarzyszącymi rozporządzeniami reguluje kwestie posługiwania się czynnikami chłodniczymi, będącymi substancjami kontrolowanymi, jak np. R 22. Nasuwa się wniosek, że
intencją prawodawcy było zawężenie kręgu osób mających do czynienia z tego typu związkami chemicznymi do profesjonalistów
posiadających stosowne kwalifikacje i wyposażenie. Sprzęt ten powinien być użytkowany w sposób minimalizujący
ilość czynników przedostających się do atmosfery. Każda porcja sprowadzonej do kraju lub odzyskanej substancji kontrolowanej
powinna figurować w ewidencji jej aktualnego właściciela, aż do ostatecznego wykorzystania, bądź unieszkodliwienia
czynnika. Ponadto, ustanowione prawo skłania użytkowników instalacji chłodniczych napełnionych substancjami z
grupy HCFC do szybszego zastąpienia ich układami z czynnikami bezpiecznymi dla warstwy ozonowej, których nie dotyczą ograniczenia i obowiązki wynikające z ustawy.
Nieprzestrzeganie przytoczonych aktów prawnych jest zagrożone odpowiedzialnością karną, a nadzór i kontrolę nad
wypełnianiem ich postanowień sprawuje Minister Środowiska za pośrednictwem Inspekcji Ochrony Środowiska.

Autor: dr inż. Waldemar Targański
Politechnika Gdańska
Źródło:


Spis źródeł:
[1] Rozporządzenie (WE) nr 2037/2000 z dnia 29 czerwca 2000 r. w sprawie substancji zubożających warstwę ozonową. Dz. Urz. WE L 244 z 29.09.2000.
[2] Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o substancjach zubożających warstwę ozonową . Dz.U.2004.121.1263.
[3] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 11 sierpnia 2004 r. w sprawie ewidencji substancji kontrolowanych. Dz.U.2004.185.1911.
[4] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 16 sierpnia 2004 r. w sprawie sposobu oznakowania produktów, urządzeń i instalacji zawierających
substancje kontrolowane, a także pojemników zawierających te substancje. Dz.U.2004.195.2007.
[5] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 6 sierpnia 2004 r. w sprawie wzoru karty urządzenia i instalacji zawierających substancje
kontrolowane. Dz.U.2004.184.1903.
[6] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 16 sierpnia 2004 r. w sprawie kontroli szczelności urządzeń i instalacji zawierających substancje
kontrolowane. Dz.U.2004.195.2008.
[7] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 16 sierpnia 2004 r. w sprawie programów kursów, przeprowadzania egzaminów oraz wzoru
świadectwa kwalifikacji w zakresie substancji kontrolowanych. Dz.U.2004.195.2009.
[8] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 2 września 2004 r. w sprawie szczegółowych wymagań dla wyposażenia technicznego stosowanego
przy wykonywaniu działalności związanej z substancjami kontrolowanymi. Dz.U.2004.202.2071.